Sanat yapma yeteneği, sıklıkla insan türümüzün belirleyici özelliklerinden biri olarak kabul edilmiştir. Yüzyılı aşkın bir süre önce, prehistorik bilimciler bile Üst Paleolitik dönemde (45.000 ila 12.000 yıl öncesi) yaşayan modern insanların sanatsal yeteneklere sahip olup olamayacağı konusunda şüpheler taşıyordu. Ancak Avrupa'daki mağara ve kaya sığınaklarından elde edilen tartışılmaz derecede eski sanat eserlerinin keşfi, bu şüpheleri kısa sürede ortadan kaldırdı.
Peki ya bizim türümüzün eski, büyük beyinli akraba grubu olan Neandertaller ne durumda? Artık onların da sanat yapabildiğini biliyoruz. Mevcut bulgulara göre, Neandertallerden kalan sanat eserleri arasında hayvan tasvirleri bulunmuyor. Bunun yerine, Neandertal sanat örnekleri el şablonları (pigmenti el üzerine üfleyerek yapılan), parmak izleri (parmakların yumuşak bir yüzeye bastırılmasıyla oluşan) ve geometrik işaretlerden oluşuyor.
Neandertaller, yaklaşık 400.000 yıl öncesinden 40.000 yıl kadar önceye kadar Batı Avrasya'da yaşamış ve sıklıkla arketipik "mağara adamları" olarak tasvir edilmişlerdir. Zihinsel ve davranışsal yetenekleri hakkındaki sorular hiçbir zaman tam olarak ortadan kalkmadı ve sanat üretip üretmedikleri bu konunun en ön saflarında yer alıyor. Neandertallerin mücevher yapabildikleri ve renkli pigmentler kullanabildikleri bilinmesine rağmen, derin mağaralara girip duvarlara sanat bıraktıkları fikrine uzun süre itirazlar oldu.
Ancak son çalışmalar, bunu şüpheye yer bırakmayacak şekilde doğruladı. İspanya'daki üç mağarada – Cantabria'daki La Pasiega, Extremadura'daki Maltravieso ve Malaga'daki Ardales – Neandertallerin pigment kullanarak çizgisel işaretler, geometrik şekiller, el şablonları ve el izleri yarattığı tespit edildi. Fransa'daki Loire Vadisi'nde bulunan La Roche Cotard mağarasında ise Neandertaller, parmak izleriyle çeşitli çizgiler ve şekiller bıraktılar. Yine Fransa'nın güneybatısındaki Bruniquel mağarasının derinliklerinde, Neandertallerin sarkıtları benzer uzunluklarda keserek ve üzerlerinde ateş yakarak büyük oval bir yapı oluşturdukları keşfedildi. Bu yapı bir barınak olmaktan çok daha ilginç bir durum gösteriyor ve eğer bir çağdaş sanat galerisinde bulunsaydı, şüphesiz bir enstalasyon sanatı olarak kabul edilirdi.
Şimdi Fransa ve İspanya'daki mağara duvarlarında Neandertal sanatına ait sağlam örnekler bulunduğuna göre, daha fazla keşfin kaçınılmaz olduğu düşünülüyor. Ancak Paleolitik mağara sanatının yaşını belirlemedeki zorluklar nedeniyle bu çalışma oldukça meşakkatli. Nitekim, bu konudaki çalışmalar uzmanlar arasında yoğun tartışmalara yol açıyor.
Mağara sanatının stiline ve temalarına dayanan göreceli yaşlandırma şemaları ve tarihlendirilmiş arkeolojik katmanlardan elde edilen nesnelerin karşılaştırılması faydalı olsa da, bunların da sınırları var. Gerçek yaşları belirlemek için en az üç koşuldan birinin sağlanması gerekiyor. Birincisi, radyokarbon yöntemiyle tarihlendirilebilen odun kömürü pigmentinin varlığı. Bu, odunun ne zaman oluştuğunu kesin olarak belirler. Ancak, siyah pigmentler genellikle minerallerden oluştuğundan, siyah renkli mağara sanatının büyük bir kısmı tarihlendirilemiyor.
Bir diğer sorun ise, odun kömürünün üretim zamanının, pigment olarak kullanıldığı zamandan farklı olabilmesidir. Bir kişi, 30.000 yıllık bir mağara zeminden aldığı odun kömürüyle bir mağara duvarına "Ben buradaydım" yazabilir. Radyokarbon tarihi, bu grafiti'nin ne zaman yapıldığını yansıtmaz.
İkinci koşul, sanat eserinin üzerine oluşmuş kalsit akıntı taşlarının (sarkıtlar ve dikitler) varlığıdır. Eğer bu taşların bir sanat eserinin üzerine oluştuğu kanıtlanırsa, bu sanat eserinin onlardan daha eski olduğu anlamına gelir. Uranyumun bir izotopa bozunmasından yararlanan bir yaşlandırma yöntemi, akıntı taşlarının ne zaman oluştuğunu kesin olarak belirleyerek alttaki sanat eserleri için minimum bir yaş sağlar.
Yukarıda bahsedilen üç İspanyol mağarasındaki kırmızı pigmentli sanatın üzerini örten akıntı taşlarını bu yöntemle tarihlendiren bir ekibin parçasıydım. Bu çalışma, el şablonları, noktalar ve renkli yıkamaların 64.000 yıldan daha önce oluşturulduğunu gösterdi. Bu, minimum bir yaştır; resimlerin gerçek yaşı çok daha eski olabilir. Ancak en genç aralığında bile, bu eserler modern insanların (Homo sapiens) İber Yarımadası'na ulaşmasından en az 22.000 yıl öncesine aittir. Üç mağarada da Neandertallerin ayırt edici özelliği olan Orta Paleolitik arkeolojisinin yaygın olması göz önüne alındığında, en basit ve tarihlendirme ile uyumlu yorum, bu eserlerin yaratıcılarının Neandertaller olduğudur.
Sonuçlarımıza yönelik itirazlar, yayınladığımız destekleyici bilgileri göz ardı etti. Tarihlendirilen örnekler gerçekten de sanatın üzerine mi oluşmuştu? Evet. Tekniğe güvenebilir miyiz? Yarım yüzyıldır güveniyoruz. Üçüncü koşul ise Neandertallerin sanatsal faaliyetlerine dair ek kanıtlar sunmuştur. Roche Cotard mağarasının yumuşak çamurunda parmaklarla gezdirilerek bırakılan dalgalı çizgiler, bu gizemli yeraltı alemiyle olan başka bir etkileşim biçimini ortaya koyuyor. Bu izler, organize düzenlemelerdeki dalgalı, paralel ve eğri çizgileri içeriyor ve kasıtlı olarak yapıldıklarını gösteriyor. Bu mağaranın girişini oluşturan sedimanların tarihlendirilmesi, mağaranın en geç 54.000 yıl önce, muhtemelen daha erken bir tarihte tamamen mühürlendiğini gösteriyor. İspanya'daki örneklerimiz gibi, bu da Homo sapiens'in bölgeye gelmesinden çok daha önceydi ve mağarada yalnızca Neandertaller tarafından yapılmış aletler bulunuyor. Bu, Neandertal sanat repertuarına yeni bir biçim ekliyor.
İtirazcılar bile, bu verilerin derin mağaralarda yalnızca Neandertaller tarafından yapılmış olabilecek sanatsal faaliyetleri tartışmasız bir şekilde ortaya koyduğu konusunda hemfikir olmalıdır. Bu sanat, Neandertal bireylerinin dünyadaki kendi eylemliliğinin daha fazla farkına varmalarını temsil ediyor olabilir. Bu, hayali bir dünyaya ilk kez dahil olmanın kanıtı olabilir. Önümüzdeki yıllar, şüphesiz daha fazla tartışma konusu ortaya çıkaracaktır.
