Aristoteles'in insanların diğer hayvanlardan mantık yürütme yetenekleriyle ayrıldığına dair iddiası, uzun yıllardır bilimin gündeminde. Bu yetenek, kanıtlara dayalı fikir ve inançlar oluşturma ve bu kanıtları yeniden değerlendirme becerisi olarak tanımlanıyor. Kaliforniya Üniversitesi, Berkeley'den evrimsel antropolog Jan M. Engelmann, insanların mantıksal düşünme yetisinin kökenlerini anlamak için yaptığı çalışmalarda şempanzelerin de bu alanda insanlara oldukça yakın olduğunu ortaya koydu.
Yiyecek Bulmacalarıyla Zihinleri Test Edildi
Daha önceki araştırmalar, şempanzelerin kanıtlara göre inançlarını oluşturabildiklerini göstermişti. Bu çalışmalarda genellikle şempanzelerin iki kutudan birinde saklı bir ödülü bulması sağlanıyordu. Örneğin, araştırmacılar kutuları salladığında çıkan sesin kaynağını takip ederek doğru kutuyu seçiyorlardı. Engelmann'a göre, bu tür deneyler şempanzelerin kanıtlara dayalı karar verme yeteneğini gösteriyordu, ancak inançlarını mantıksal olarak revize etme becerileri hiç incelenmemişti.
Engelmann, inanç revizyonunu mantıklılığın temel taşı olarak görüyor. Bu perspektif, felsefe, psikoloji ve bilişsel bilimlerdeki güncel bilgilerle de uyumlu. Engelmann, "Karşı kanıtlara karşı pek çok mantıksız tepki var; 'ne olursa olsun bildiğime inanmaya devam edeceğim, fikrimi değiştirmeyeceğim' gibi yaklaşımlar görülebiliyor," diyor.
Engelmann ve ekibi, şempanzelerin inançlarını mantıksal yollarla revize edip edemeyeceklerini, daha önceki deneylerde kullanılan benzer bir düzenekle test etti. Deneylerde, hayvanlar iki kutu arasında seçim yapıyordu. İlk kanıtın ardından, zıt yönde yeni kanıtlar sunulduğunda şempanzelerin fikirlerini değiştirebildikleri gözlemlendi.
Karmaşık Seçimler ve Hiyerarşik Düşünce
Araştırmacılar, şempanzelere sunulan kanıtları zayıf ve güçlü olarak sınıflandırdı. Kutu etrafındaki kırıntılar gibi işaretler zayıf kanıt olarak değerlendirilirken, önceki çalışmalarda kullanılan sesli ipuçları gibi daha doğrudan işaretler güçlü kanıt olarak kabul edildi. İlk iki deneyde, şempanzelere zayıf bir kanıt sunulduktan sonra güçlü bir karşı kanıt verildiğinde, seçimlerini değiştirme olasılıklarının daha yüksek olduğu görüldü. Güçlü kanıtın önce, zayıf kanıtın ise daha sonra sunulduğu durumlarda ise ilk kararlarına bağlı kalma eğiliminde oldukları belirlendi.
Ekip, üçüncü deneyde şempanzelerin seçenekleri gerçekten düşünüp düşünmediğini anlamak istedi. Bu deneyde üç kutu kullanıldı. Başlangıçta, şempanzeler birinci kutudan gelen sesli bir işareti duydu (bu, deneyde nispeten zayıf bir kanıttı). Ardından, ikinci kutuyu işaret eden güçlü bir kanıtla karşılaştılar: yiyeceğin içeride olduğunu cam bir panelden gördüler. Üçüncü kutu için ise herhangi bir kanıt sunulmadı. Son olarak, güçlü kanıt sunulan kutu kaldırıldı ve şempanzelerin seçim yapmasına izin verildi. Araştırmacılar, şempanzelerin "Hmm, yiyecek burada da olabilir, orada da olabilir" gibi bir düşünce süreci izleyip izlemediğini merak ediyordu.
Şempanzelerin, aldıkları kanıtları bir hiyerarşi içinde düzenledikleri anlaşıldı. Güçlü kanıt sunulan kutu kaldırıldığında, şempanzeler zayıf kanıtı dikkate alarak sesin geldiği kutuyu seçti.
Dördüncü deneyde, şempanzelerin kanıtların zihinsel temsilleriyle çalıştığına dair kanıtlar elde edildi. Aynı sesli ipucunu tekrar tekrar duyduklarında, bu durumun kutuyu seçme olasılığını artırmadığı görüldü. Çünkü şempanzeler, sesi zaten duyduklarını ve bu kanıtın artık tekrara düştüğünü anlamışlardı.
Engelmann, beşinci deneyin ise en çarpıcı sonuçları ortaya koyduğunu belirtti: "Şempanzelerin ikinci düzey kanıtları anladığını bulduk."
Mantıklılığın Kıvılcımları
Son deneyin amacı, şempanzelerin aldıkları kanıtların, daha önce sahip oldukları diğer kanıtları destekleyip desteklemediğini veya çelişip çelişmediğini anlayıp anlayamadığını gözlemlemekti. Engelmann'a göre şempanzeler, "kanıt hakkındaki kanıtları anlıyorlar; daha açık bir ifadeyle, kanıtların yanıltıcı olabileceğini anlıyorlar."
Deneyin ilk aşamasında, şempanzeler birinci kutudan gelen sesli kanıtı duydular. Ardından, ikinci kutuya giden bir fıstık izi şeklinde dolaylı görsel kanıtla karşılaştılar. Bu noktada şempanzeler, sesli kanıtı daha güçlü kabul ederek birinci kutuyu seçtiler. Ancak ardından araştırmacılar birinci kutudan bir taş çıkardılar. Bu taş, sesin yiyecekten değil, başka bir nedenden kaynaklanmış olabileceğini düşündürüyordu. Engelmann, "Bu noktada, mantıklı bir varlık, 'İnandığım kanıt artık geçersiz hale geldi ve diğer seçeneği tercih etmeliyim' sonucuna varmalıdır" dedi. Şempanzelerin de tam olarak bunu yaptığı görüldü.
Beş deneyin tamamına katılan 20 şempanzeden yaklaşık %80'inde, şans seviyesinin üzerinde bir tutarlılık gözlemlendi. Bireysel düzeyde ise, 20 şempanzeden yaklaşık 18'i beklenen paterni takip etti.
Engelmann, bu çalışmanın mantıklılığın nasıl evrimleştiğini ve doğada ilk mantıksal düşünce kıvılcımlarının ne zaman ortaya çıktığını anlamak için atılmış ilk adımlardan biri olduğunu düşünüyor.
Araştırmacılar, mantıklılığın bir açma-kapama düğmesi gibi olmadığını, farklı hayvanların farklı düzeylerde mantıklılığa sahip olduğunu belirtiyor. Engelmann, "İlk iki deney, ilkel bir mantıklılık biçimini gösteriyor. Ancak dördüncü ve beşinci deneyler oldukça zorlu ve yalnızca şempanzelerde ve belki de bonobolarda görülebileceğini düşündüğüm daha gelişmiş bir yansıtıcı mantıklılık türünü ortaya koyuyor" dedi.
Buna rağmen, Engelmann'a göre insanlar hala şempanzelerin en az bir adım önünde. "Birçok insan yansıtıcı mantıklılığın son aşama olduğunu söylüyor, ancak ben bunun daha da ileriye gidebileceğini düşünüyorum. İnsanların sahip olduğu şeye 'sosyal mantıklılık' diyebilirim. Birbirimizin düşünceleri hakkında tartışabilir ve yorum yapabiliriz ve bu süreçte birbirimizi daha da mantıklı hale getirebiliriz."
Engelmann, bazen en azından insanlarda sosyal etkileşimlerin mantıksızlığı da artırabildiğini, ancak şempanzelerin bu sorunu yaşamadığını ekliyor. Ekip şu anda, şempanzelerin seçimlerinin diğer şempanzelerin seçimlerinden etkilenip etkilenmediğini inceleyen bir çalışma yürütüyor. "Şempanzeler, diğer şempanzenin daha iyi kanıtlara sahip olduğu durumlarda onun kararını takip ediyorlar. Bu anlamda şempanzeler insanlardan daha mantıklı görünüyorlar."
