Dünya genelinde kadınlar, ortalama olarak erkeklerden yaklaşık 5.4 yıl daha uzun yaşıyor. Bu yaşam süresi farkı, sadece insanlara özgü değil; diğer memeli türlerinde de şaşırtıcı derecede yaygın. Peki, bu durumun altında yatan nedenler neler?
Uluslararası bir araştırma ekibi, memeliler ve kuşlardaki yaşam süreleri arasındaki cinsiyet farklılıklarını inceleyen detaylı bir çalışma ile bu olgunun evrimsel köklerini aydınlattı.
Biyolojide cinsiyetin pek çok farklı şekilde tanımlandığını ve insanlardaki toplumsal cinsiyet kavramının bu terimlere daha da derinlik kattığını belirtmek gerekir. Bu çalışmada ise cinsiyet, belirli kromozomların varlığına göre tanımlandı.
Memelilerde dişiler, iki X kromozomuna sahipken, erkekler bir X ve bir Y kromozomuna sahiptir. Bu nedenle erkek memeliler heterozigot cinsiyettir: kromozomları birbirinin aynı iki adet yerine, farklı şekildedir.
Kuşlarda ise durum tam tersidir; dişiler heterozigot cinsiyettir ve bir Z ile bir W kromozomuna sahipken, erkekler iki Z kromozomuna sahiptir.
Bilim insanları uzun zamandır bu kromozom desenlerinin, erkekler ve dişiler arasındaki yaşam süresi farklılıklarının altında yatan neden olabileceğini düşünüyor ve yeni araştırma bu teoriyi destekliyor.
Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü'nden primatolog Johanna Stärk liderliğindeki ekip, 1.176'dan fazla memeli ve kuş türünün hayvanat bahçesi kayıtlarındaki yetişkin yaşam beklentisini analiz etti.
Çalışmadaki memeli türlerinin yüzde 72'sinde dişiler, erkeklerden ortalama yüzde 12 daha uzun yaşadı. Buna karşılık, kuş türlerinin yüzde 68'inde erkekler, dişilerden ortalama yüzde 5 daha uzun yaşadı.
Bulgularını doğal ortamlarda doğrulamak için 110 türün vahşi popülasyonları üzerindeki yayınlanmış veriler de incelendi. Bu incelemelerde de aynı desen daha da belirgin bir şekilde ortaya çıktı: memelilerde dişilerin yaşam süresi avantajı, hayvanat bahçelerindekinden ortalama 1.5 kat daha fazlaydı; erkek kuşlarda ise avantaj, hayvanat bahçelerindekinden beş kat daha fazlaydı.
Hayvanat bahçesi hayvanlarının sahip olduğu dikkatli diyet ve kesintisiz veteriner bakımı olmadan, vahşi hayvanların yaşam sürelerindeki çeşitliliğin daha fazla olması şaşırtıcı değildir.
Yaşam süresi farklarının, yırtıcılık, rekabet ve sert iklim gibi baskıların bir ölçüde azaldığı hayvanat bahçesi ortamlarında bile devam etmesi, bazı heterozigot cinsiyetlerin daha kısa yaşam sürelerinden cinsiyet kromozomlarının en azından kısmen sorumlu olduğunu düşündürüyor.
Ancak bu durum tüm türler için geçerli değildi.
Stärk, “Bazı türler beklenen desenin tersini gösterdi. Örneğin, birçok yırtıcı kuş türünde dişiler hem daha büyük hem de daha uzun ömürlüdür” dedi. Kendisi ve ekibi, yetişkin yaşam beklentisinin “çevresel ve genetik faktörlerin bir kombinasyonundan muhtemelen etkilendiğini” öne sürüyor.
Araştırmacılar, “Sonuçlarımız heterozigot cinsiyet hipotezini kısmen desteklese de, tek başına heterozigotluk burada bulunan yetişkin yaşam beklentisi farklılıklarındaki çeşitliliğin genişliğini açıklayamaz” diye belirtiyor.
Örneğin, tek eşli olmayan memelilerde erkekler, daha fazla rekabet ve ölüm riski nedeniyle dişilerden daha erken ölme eğilimindedir. Buna karşılık, birçok kuş türü tek eşlidir, bu da erkeklerin daha düşük rekabet nedeniyle daha uzun yaşayabileceği anlamına gelir. Tek eşli türlerde erkekler ve dişiler arasında yaşam sürelerinde daha büyük bir benzerlik görülürken, çok eşli türler ve cinsiyete bağlı boyut farklılıkları olan türlerde erkekler daha kısa, dişiler ise daha uzun ömürlü olma eğilimindedir.
Araştırmacılar, “Çevresel baskıların büyük ölçüde azaldığı hayvanat bahçelerinde bile, eşleşme öncesi cinsel seçilim, memelilerde ve kuşlarda yaşam beklentisindeki cinsiyet farklılıklarını şekillendirmede temel bir rol oynamaktadır” diye belirtiyor.
Ayrıca, yavruların bakımına katılan bir ebeveynin daha uzun bir yaşam süresine sahip olma eğiliminde olduğunu da buldular; örneğin, dişi primatlar yavrularına cinsel olgunluğa erişene kadar bakarlar, bu nedenle onların uzun ömürlülüğü sonraki neslin hayatta kalması için önemlidir.
Bu sonuçlar bir arada değerlendirildiğinde, yetişkin yaşam beklentisinin hayvan davranışları ve genetiğinin karmaşık bir etkileşiminin sonucu olduğu anlaşılıyor. Ancak çevresel faktörler cinsiyetler arasındaki farkın derecesini değiştirebilse de, nüfus düzeyinde bazı farklılıkların her zaman devam edeceği görülüyor.
