Hayvan araştırmaları alanında devrim yaratan ve şempanzelerin davranışlarını anlama biçimimizi kökten değiştiren Jane Goodall'ın çalışmaları, geride sadece bilimsel miras değil, aynı zamanda üzerinde düşünülmesi gereken önemli dersler de bıraktı. Goodall'ın bilimsel tutkusu ve gözlemleri, insanlığın doğayla olan bağını yeniden şekillendirirken, bazı başlangıçtaki yaklaşımları günümüz bilim dünyasında farklı şekillerde ele alınıyor.
Tanzanya'daki Gombe Ulusal Parkı'nda yaptığı öncü çalışmalarla Goodall, şempanzelerin araç kullanma, savaşma ve kişiliklere sahip olma gibi insana özgü olduğu düşünülen birçok davranışını ilk kez gözlemleyen kişi oldu. Bu gözlemler, şempanzeler hakkındaki anlayışımızı büyük ölçüde değiştirdi. Bilimsel eğitimi olmamasına rağmen geliştirdiği alışılmadık yaklaşım, onu hayvan araştırmalarının yüzünü değiştiren birçok katkı yapmaya yöneltti. Ancak bu durum, zamanla primatologların artık yardımcı olarak görmediği yöntemler kullanmasına da yol açtı.
Goodall'ın primatolojiye olan katkıları nelerdi ve hangileri eksik kaldı? Uzmanlar, onun şempanze araştırmaları üzerindeki kalıcı etkisini, başlangıçtaki bazı gözlemlerinin şempanzelerin düşünce ve davranışlarını anlama biçimimizi nasıl etkilediğini ve bilim insanlarının erken kararlarının beklenmedik sonuçlarından neler öğrendiğini detaylandırıyor.
Goodall'ın bilinen bilimsel kuralları çiğnediği en dikkat çekici örneklerden biri, Gombe şempanzelerine bireysel isimler vermesi ve onların yeteneklerine karşı açık fikirli olmasıydı. Bu yaklaşım, şempanzelerin sadece basit canlılar olmadığını, karmaşık sosyal ilişkilere ve duygulara sahip olabileceklerini göstermesi açısından çığır açıcıydı.
Şempanzelerin kişisel tarihlerini dikkate alma gerekliliğini kabul etmek kritik öneme sahipti. Şempanzelerin ilk uzun soluklu çalışmasını başlatarak, Goodall adeta tüm bir araştırma alanını ateşledi. Gombe şempanzeleri, adanmış bir Tanzanyalı izleyici ekibi tarafından günlük olarak takip ediliyor ve 1960'tan bu yana bilim insanları davranışları hakkında 165.000 saatin üzerinde veri topladı. Bu veriler sayesinde araştırmacılar, şempanzelerin doğumdan yaşlılığa kadar olan gelişimlerini izleyebiliyor ve her neslin bilgiyi bir sonrakine nasıl aktardığını görebiliyorlar.
Gombe topluluğu şu anda, Goodall'ın incelediği orijinal şempanzelerin soyundan gelen beşinci nesil şempanzeleri barındırıyor ve aile soy hatları, annelerinin adlarının ilk harflerine göre gruplandırılıyor.
Primatolojide Bir Kavram Olarak 'Dostluk'
Şempanzelere isim vermek, sadece takip etmekle kalmıyor, aynı zamanda yeni araştırma yollarını da açıyor. Bazı araştırmacılar, esir şempanzelerin kendi isimlerine belirgin şekilde tepki verdiğini belirtirken, aynı zamanda grup arkadaşlarının isimlerini de tanıyıp tanımadıklarını araştırıyorlar. Şempanzelerin birbirlerinin isimlerini takip ettiğine dair kanıt bulmak, sosyal etiketleri anlama kapasitesinin insan dilinin evriminden önce ortaya çıkmış olabileceğini düşündürüyor. Bu, doğrudan Jane Goodall'ın şempanzelere isim verme çalışmasından kaynaklanıyor.
Bu araştırma aynı zamanda Goodall'ın şempanzelerdeki sosyal bağları inceleme çalışmasını da sürdürüyor. Goodall'ın şempanzelerin sosyal ve duygusal yaşamlarına dair erken gözlemlerinin çoğu anekdot niteliğindeydi ve bu nedenle başlangıçta göz ardı edildi. Hatta Goodall'ın ilk gözlemlerinden sonra 40 yılı aşkın bir süre boyunca 'dostluk' kelimesi primatolojide pek kullanılmadı. Günümüzde dostluk kavramının primatologlar arasında giderek daha fazla kabul görmesi, yıllarca süren ampirik araştırmalara dayanıyor ve Goodall'ın ilk içgörülerinin geçerliliğini gösteriyor. Bu ilişkiler, on yıllarca sürebilen, uzun süreli ve sıkı sıkıya bağlı ilişkiler olarak tanımlanıyor.
Şempanzelerin saldırganlık konusundaki kötü şöhretine rağmen, insanlar dışında birbirine bu kadar işbirlikçi ve adanmış bir başka primat türünün düşünülmediği belirtiliyor. Ancak şempanzeler kendi gruplarına karşı çok dost canlısıyken, komşu gruplara karşı sistematik olarak düşmanlık besleyebiliyorlar. Şempanzelerin sosyal yaşamı, kendi toplulukları ve komşu topluluklardan oluşuyor. Her an, düşman komşular tarafından pusuya düşme riski taşıyorlar.
Goodall'ın şempanze saldırganlığına dair gözlemleri de temel oluşturdu. Grup içindeki ölümcül saldırganlığı ilk gözlemleyen ve dört yıl süren bir çatışma olan 'Gombe Şempanze Savaşı'nı belgeleyen oydu. Başlangıçta araştırmacılar bunu, Goodall'ın şempanzelere muz vermesinden kaynaklanan yapay bir davranış olarak reddetti. Ancak bu tür kaynakların yüksek konsantrasyonu, şempanzeler arasındaki rekabeti tehlikeli bir şekilde artırdı. Günümüzde gruplar arası şiddetin şempanze popülasyonlarında yaygın olduğu biliniyor ve bu topluluğun Gombe'deki besleme nedeniyle mi bölündüğü ise ayrı bir soru işareti.
Bu durum önemli bir noktayı örneklendiriyor: Goodall'ın açık fikirliliği, savaşın insana özgü olduğu gibi o dönemde uzmanlar tarafından ortaya atılan kanıtlanmamış varsayımları göz ardı etmesini sağladı. Ancak aynı zamanda beklenmedik olumsuz sonuçlara yol açan kararlar da aldı.
Tüm Şempanzeler Gombe Şempanzeleri Değildir
Goodall'ın erken çalışmalarının tek bir alana, Gombe Ulusal Parkı'ndaki tek bir topluluğa odaklanması başka bir istenmeyen sonuca yol açtı: Gombe şempanzelerinin davranışları ve sosyal yapısının tüm şempanze topluluklarında aynı olduğu yönündeki uzun süreli varsayım. Bu, şempanzeleri inceleyenlerin hala üzerinde çalıştığı bir konu. Günümüzde Afrika'daki şempanzelerin birbirinden önemli ölçüde farklılık gösterebileceği biliniyor. Örneğin, şempanzeler arasındaki grup içi rekabetin yoğunluğu, hayvanların sosyal yapılarına bağlı olarak değişiyor. Doğu Afrika şempanzeleri Batı Afrika'dakilere göre daha ölümcül olabiliyor ve daha fazla yetişkin erkeğin bulunduğu gruplarda daha fazla cinayet gözlemleniyor.
Ayrıca, Goodall dişi şempanzelerin antisosyal olduğunu, genellikle kendi başlarına kaldıklarını ve erkeklerin sosyalleşmek için toplandığını gözlemledi. Bu, Doğu Afrika şempanze topluluklarında doğru olsa da, her yerde geçerli değil. Batı Afrika şempanze topluluklarındaki dişiler, sosyal ağın merkezinde yer alıyor. Buna rağmen, Goodall'ın gözlemlerinden elde edilen ilk izlenim, tüm dişi şempanzelerin antisosyal olduğu yönünde uzun süreli bir varsayım bıraktı ve bu önyargının ortadan kalkması yıllar aldı.
Ancak, Goodall'ın çalışmalarının araştırmacılara körlük kazandırdığı düşünülmüyor. Onun gözlemleri, sadece bir şempanzenin nasıl davrandığına dair bir 'temel çerçeve' geliştirerek varyasyonları incelemek için zemin hazırladı.
Zaman Değişti
Goodall'ın ilk gözlemlerinden bu yana çok şey değişti. Günümüzde Gombe şempanzelerine İngilizce yerine Svahili isimler veriliyor ve yerel dilde bireylere isim vermek yaygın bir uygulama haline geldi. Ayrıca, şempanzeler artık herhangi bir yerde beslenmiyor. Araştırmacılar artık gözlemlerin ötesinde veri toplayabiliyor. Günümüzde bilim büyük ölçüde disiplinlerarası veya çok disiplinli bir hal aldı. Gombe'de bir genetik laboratuvarı bulunuyor ve araştırmacılar babalık ve gen havuzunun sağlığını inceleyebiliyorlar.
Goodall'ın şempanzelerle yakın etkileşimde bulunduğu günler ise geride kaldı. Araştırmacılar artık hayvanları hasta etmemek için maske takıyor ve güvende kalmak için mesafeyi koruyorlar. Primatologlar, insanlarla primatların çok yakın olduğu fotoğrafların paylaşılmaması için çalışıyorlar çünkü bu tür görüntüler koruma çabalarını baltalayabilir ve evcil hayvan ticaretini teşvik edebilir. Goodall'ın şempanzeleri kucakladığı eski görüntüler, günümüzde primatologlar tarafından 'tamamen kabul edilemez' olarak değerlendiriliyor.
Goodall'ın o zamanlar işe yarayanı yaptığını ve öğrenebileceği başka bir alan olmadığını hatırlamak önemlidir. İyi niyetle yaptığı çalışmalar, o dönemde insanların algılayamayacağı şeyleri görmesini sağladı. O, dünyayı farklı gördü ve dünyayı da farklı görmemizi sağladı.
