Tıp tarihi, başarılarla dolu olduğu kadar, yanlış denemeler ve beklenmedik sonuçlarla da zenginleşen bir alan. 1890'da Alman bilim insanı Robert Koch'un tüberküloza çare bulduğunu sandığı ve 'Tüberkülin' adını verdiği madde, aslında hastalığı iyileştirmese de, zamanla tüberküloz tanısında kullanılan önemli bir deri testi haline geldi. İşte Koch'un bu 'başarılı başarısızlığı' gibi pek çok ilginç vaka, bilim tarihçisi Lindsey Fitzharris ve karikatürist kocası Adrian Teal tarafından kaleme alınan 'Dead Ends! Flukes, Flops, and Failures that Sparked Medical Marvels' adlı yeni çocuk kitabında yer alıyor.
Tıbbi alandaki ürkütücü gelişmelere olan ilgisiyle bilinen Fitzharris, daha önce cerrahi öncüsü Joseph Lister üzerine 'The Butchering Art' ve I. Dünya Savaşı'nda yaralı askerlerin yüzlerini yeniden inşa eden cerrah Harold Gillies hakkındaki 'The Facemaker: A Visionary Surgeon’s Battle to Mend the Disfigured Soldiers of World War I' gibi eserler yayımladı. Ayrıca 2020'de Smithsonian Channel için ünlü ölümleri inceleyen 'The Curious Life and Death Of...' belgeselini sundu.
Adrian Teal ise İngiliz televizyon dizisi 'Spitting Image' ve The Guardian gibi yayın organlarındaki çalışmalarıyla tanınan bir karikatürist. Çift, kendi yeteneklerini bir araya getirerek çocuk kitapları üzerinde çalışmaya karar verdi. Fitzharris, çocuklara yönelik bilimsel kitapların pazarda zorlandığını, ancak çocukların bu tür içeriklere büyük ilgi gösterdiğini ve okuryazarlık oranlarındaki düşüşle mücadelede bu kitapların önemini vurguluyor.
Çiftin bu alandaki ilk eseri, 2023 yılında yayımlanan 'Plague-Busters! Medicine’s Battles with History’s Deadliest Diseases' adlı kitap oldu. Bu kitap, insanlığı etkileyen en korkunç hastalıkları ve bunlara karşı geliştirilen tıbbi ilerlemeleri konu alıyordu. 'Dead Ends' ise bu kitabın adeta bir devamı niteliğinde; bu kez tarihteki tanı yöntemleri, deneyler ve tedavilerin, en iyi ihtimalle işe yaramazken, çoğu zaman zararlı olmasına rağmen beklenmedik tıbbi atılımlara nasıl yol açtığına odaklanıyor.
Başarısızlık Bir Seçenektir
Kitap, 19. yüzyılın İskoç cerrahı 'Londra'nın En Hızlı Bıçağı' olarak bilinen Robert Liston'un hikayesiyle başlıyor. Anestezi öncesi dönemde bacak ampute etme hızının önemli olduğu zamanlarda, Liston'un bazen aşırı hızlı cerrahi yaklaşımları geri tepebiliyordu. Efsaneye göre, Liston bir keresinde asistanının parmağını kesmiş, ardından da yanlışlıkla bir seyircinin ceketini de biçmişti. Hem hastanın hem de asistanın hayatını kaybettiği bu operasyon, yüzde 300 ölüm oranıyla mizahi bir şekilde anılıyor.
Liston, kitabın bilimsel ilerlemede başarının rolünü kutlama temasının ideal bir temsilcisi. Fitzharris, bilim ve tıp tarihinde başarısızlıkların yeterince konuşulmadığını belirtiyor. Ona göre, her başarılı sonucun arkasında yüzlerce, hatta binlerce başarısızlık yatıyor. Bu, çocukların hata yaptıklarında kendilerini yalnız hissetmemeleri ve geçmişteki büyük beyinlerin de 'büyük kazalar' yaşadığını görmeleri için harika bir kavram. Başarıya ulaşmanın, özellikle bilim ve tıpta, başarısızlığın şart olduğunu söylüyor.
Fitzharris, COVID-19 pandemisi sırasında bazı tavsiyelerin değişmesinin insanları rahatsız edebileceğini ancak bunun aslında bilim insanlarının ve doktorların daha fazla bilgi edindikçe ve süreci öğrendikçe tavsiyelerini güncellediğini gösterdiğini ve bunun kendisi için bir güvence olduğunu ifade ediyor. 'Dead Ends' kitabının, bilimsel sürecin neyi içerdiğine dair iyi bir hatırlatma olduğunu düşünüyor.
Liston'un meşhur vakasının ayrıntıları korkutucu olsa da, Teal'ın da belirttiği gibi, 'Komedi, trajedi artı zaman eşittir.' Hastalarının pek çoğunun ölümünün bir nedeni de, henüz mikrop teorisinin ve Joseph Lister'in antiseptik cerrahi üzerine öncü çalışmalarının geniş çapta kabul görmemiş olmasıydı. Liston gibi 'kılıç-kalkan' cerrahlar, kanla sertleşmiş ceketleriyle gurur duyar, bu da meşgul ve dolayısıyla başarılı bir cerrah olmanın bir göstergesiydi. Frederick Treves bir keresinde ameliyathanede 'temizliğin yersiz olduğunu, titiz ve yapmacık sayıldığını' gözlemlemişti.
Teal, yeni fikirlere, hatta bilim ve tıpta bile her zaman bir direnç olduğunu belirtiyor. Anlattıkları şeylerin çoğunun paradigma kaymaları ve insanların düşüncelerine sıkı sıkıya bağlı olduğunda böyle bir değişimin zorluğu olduğunu ifade ediyor. Galen'in son derece etkili bir Roma doktoru olduğunu ancak pek çok şeyi yanlış anladığını ve insanların yüzyıllarca bu yanlışlara tutunduğunu, bu yanlış anlaşılmaların yüzyıllar boyunca katlanarak arttığını ve ancak birisinin 'Bir dakika, bunların hepsi yanlış' diyene kadar böyle devam ettiğini söylüyor.
Bunu... Çocuklar İçin
Fitzharris, iki yetişkinlere yönelik bilim tarihi kitabından sonra çocuklar için yazmanın çok farklı bir deneyim olduğunu itiraf ediyor. Başlangıçta çocuk yazarlığının kolay olacağını düşündüğünü ancak karmaşık tıbbi kavramları ve geçmişteki tıbbi hareketlere dair öyküleri çocuklar için eğlenceli ve keyifli bir şekilde damıtmanın zorlayıcı olduğunu belirtiyor. Taslaklarını alıp daha çocuk dostu hale getiren 'kendini çocuk-adam' olarak tanımlayan Teal'a da bu konuda teşekkür ediyor.
Teal'ın zeki ve hafif ürkütücü çizimleri de kitabın hedef kitlesi tarafından anlaşılır olmasını sağlıyor, çocukların daha karanlık taraflarına hitap ediyor. Teal, kitapta oldukça korkunç detaylar olduğunu ancak bunu çocuklar için abartmamaya dikkat ettiklerini söylüyor. Çocukların korkunç şeyleri sevdiğini, yetişkinlerin ise çocukların hassasiyetleri konusunda fazla endişelendiğini düşünüyor.
Çift, ön lobotomi tarihi gibi bazı daha karanlık konuları kitaba dahil etmedi. Yaptıkları şey, dengeyi kurmaktı. Fitzharris, çocukları sıkmadan ilgilerini çekecek kadar detayı vermek, ancak onları korkutmamak arasında bir denge kurduklarını söylüyor. Bilim ve tıptan uzaklaştırmak değil, elde edilen başarıları kutlamak, ancak sürecin bir parçası olan olumsuzlukları da gizlememek gerektiğini vurguluyor.
Teal, bazen metindeki bazı korkunç detayları resmetmenin gereksiz olduğunu düşünüyor. Örneğin, Phineas Gage vakasını anlatırken, Gage'in kafatasından geçen demirin beyin parçalarının düşmesine neden olduğu anı çizmediğini belirtiyor. Bunun metinde yeterince açık bir şekilde anlatıldığını ve iyi bir yazının zihinde resim oluşturabileceğini düşünüyor.
Mucizevi bir şekilde Gage hayatta kalsa da, davranış ve kişilik değişiklikleri yaşamış ve epilepsi nöbetleri nedeniyle ölmüştü. Gage, frontal lob hasarına bağlı kişilik değişiklikleri için önemli bir vaka haline gelmiş ve ölümünden 50 yıl sonra, nörolog David Ferrier'in belirli beyin bölgelerinin belirli bilişsel işlevleri kontrol edip etmediğine dair araştırmalarına dayanarak beyin haritaları oluşturmasına ilham vermişti.
Fitzharris, bilimin fikirler üzerine inşa edildiğini ve bunun zaman alabileceğini belirtiyor. Anlık çözümler aranan günümüzde, araştırmaların kendilerine izin vermesi gerektiğini hatırlatmanın önemli olduğunu düşünüyor. En iyi keşiflerin birçoğunun başlangıçta bir hedefi olmadığını ve 'Dead Ends' kitabını okuyanların 2025 yılında yaşamak için mutlu olacaklarını, çünkü tıbbi açıdan buranın en iyi zaman olduğunu söylüyor. 'Dead Ends' kitabının özünün de bu olduğunu, ne kadar ileri geldiğimizin bir kutlaması olduğunu ekliyor.
