Tekrarlayan olayların zihnimizle tuhaf bir ilişkisi var. Daha önce hiç karşılaşmadığımız bir durumu geçmişte deneyimlediğimize dair yanlış bir inançla bizi baş başa bırakan déjà vu'yu düşünün. Ancak déjà vu, aslında hafıza sistemimizin işleyişine bir pencere açıyor.
Yapılan araştırmalar, bu fenomenin beynimizin tanıdıklığı tespit eden kısmının gerçeklikten senkronizasyonunu kaybettiğinde ortaya çıktığını gösteriyor. Déjà vu, bu tuhaflığa karşı bizi uyaran bir sinyaldir; hafıza sistemi için bir tür 'doğruluk kontrolü'dür.
Ancak tekrarlama, daha da tuhaf ve alışılmadık bir şeye neden olabilir. Déjà vu'nun tam tersi olan "jamais vu", tanıdık gelen bir şeyin garip bir şekilde gerçek dışı veya yeni hissettirmesidir. Son zamanlarda yapılan ve edebiyat dalında bir Ig Nobel Ödülü kazanan araştırmalar, bu fenomenin ardındaki mekanizmayı inceledi.
Jamais vu, tanıdık bir yüze bakıp aniden onu sıradışı veya tanınmaz bulmayı içerebilir. Müzisyenler bunu anlık olarak yaşayabilir; çok tanıdık bir müzik parçasında yolunu kaybedebilirler. Siz de tanıdık bir yere gidip yön duygunuzu kaybederek veya orayı "yeni gözlerle" görerek bunu deneyimlemiş olabilirsiniz.
Bu, déjà vu'dan bile daha nadir, belki de daha sıradışı ve rahatsız edici bir deneyim. İnsanlar günlük yaşamdaki deneyimlerini anlattıklarında, "Sınavda 'iştah' gibi bir kelimeyi doğru yazdığımda, doğru olup olmadığından emin olamayarak kelimeye tekrar tekrar bakıyorum" gibi ifadeler kullanırlar.
Günlük yaşamda, tekrarlama veya dikkati bir şeye odaklama ile tetiklenebilir, ancak buna gerek yoktur. Araştırmacılardan biri, otoyolda araba kullanırken direksiyon ve pedalların kendisine yabancı gelmesi üzerine kenara çekmek zorunda kaldığını belirtiyor. Neyse ki, bu durum doğada nadiren görülüyor.
Basit Bir Kurulum
Jamais vu hakkında pek bir şey bilmiyoruz. Ancak laboratuvar ortamında bunu tetiklemenin oldukça kolay olacağı tahmin ediliyordu. Sadece bir kişiden bir şeyi tekrar tekrar yapmasını istediğinizde, genellikle anlamsız ve kafa karıştırıcı hale geldiğini fark ediyorlar.
Jamais vu üzerine yapılan deneylerin temel tasarımını bu oluşturdu. İlk deneyde, 94 üniversite öğrencisinden belirli kelimeleri tekrarlamaları istendi. Bu kelimeler, "kapı" gibi sıradan kelimelerden "çayır" gibi daha az bilinenlere kadar çeşitlilik gösteriyordu.
Katılımcılardan kelimeyi olabildiğince hızlı bir şekilde kopyalamaları istendi, ancak durmalarına izin verildi ve durmaları için birkaç neden sunuldu: tuhaf hissetmek, sıkılmak veya ellerinin ağrıması gibi.
Her şeyin tuhaf hissetmeye başlamasıyla durmak en sık seçilen seçenek oldu. Katılımcıların yaklaşık %70'i, jamais vu olarak tanımlanan bir durumu hissettikleri için en az bir kez durdu. Bu genellikle yaklaşık bir dakika (33 tekrar) sonra ve tipik olarak bilindik kelimeler için gerçekleşti.
İkinci bir deneyde sadece "ve" kelimesi kullanıldı, çünkü en yaygın kelime olduğu düşünüldü. Bu sefer, insanların %55'i jamais vu tanımımızla tutarlı nedenlerle yazmayı bıraktı (ancak 27 tekrar sonrasında).
İnsanlar deneyimlerini, "Ne kadar çok bakarsanız anlamlarını yitiriyorlar" ile "elimi kontrol edemiyormuşum gibi hissettim" ve en sevdikleri "doğru değilmiş gibi geliyor, sanki biri beni kandırıp kelime olduğuna inandırmış gibi" şeklinde tarif ettiler.
Bu bilimsel çalışmayı yazıp yayınlamak yaklaşık 15 yıl sürdü. 2003 yılında, insanların bir kelimeyi tekrar tekrar yazarken tuhaf hissedecekleri yönündeki bir sezgiyle hareket ediyorlardı. Araştırmacılardan biri, okulda ceza olarak tekrarladığı yazıların ona gerçek değilmiş gibi tuhaf hissettirdiğini fark etmişti.
15 yıl sürmesinin nedeni, başlangıçta düşündükleri kadar akıllı olmamalarıydı. Düşündükleri gibi bir yenilik değildi. 1907'de, psikolojinin unutulmuş öncülerinden Margaret Floy Washburn, bir öğrencisiyle birlikte üç dakika boyunca bakılan kelimelerdeki "çağrışım gücünün kaybını" gösteren bir deney yayınladı.
Kelimeler tuhaflaştı, anlamlarını yitirdi ve zamanla parçalandı.
Tekerleği yeniden icat etmişlerdi. Bu tür içgörüsel yöntemler ve araştırmalar psikolojide gözden düşmüştü.
Daha Derin İçgörüler
Bu araştırmanın özgün katkısı, tekrarlamadaki anlam dönüşümleri ve kayıplarının jamais vu adı verilen belirli bir duyguyla birlikte geldiği fikridir.
Jamais vu, bir şeyin aşırı otomatik, aşırı akıcı, aşırı tekrarlayıcı hale geldiğinin bir sinyalidir. Mevcut işleme süreçlerimizden "çıkmamıza" yardımcı olur ve gerçek dışılık hissi aslında bir gerçeklik kontrolüdür.
Bunun olması gerektiği mantıklıdır. Bilişsel sistemlerimiz esnek kalmalı, dikkatimizi ihtiyaç duyulan her yere yönlendirmemize izin vermeli, aksi takdirde tekrarlayan görevlerde çok uzun süre kaybolmamalıyız.
Jamais vu'yu yeni yeni anlamaya başlıyoruz. Ana bilimsel açıklama "doygunluk"tur – bir temsili, anlamsız hale gelene kadar aşırı yükleme.
İlgili fikirler arasında, bir kelimeyi tekrar tekrar tekrarlamanın, komşu kelimeleri tetiklediği ve dinleyicilerin "tress" yerine "dress", "stress" veya "florist" gibi kelimeler duyduğunu bildirdiği "sözel dönüşüm etkisi" yer alıyor.
Ayrıca, obsesif kompulsif bozukluk (OKB) üzerine yapılan araştırmalarla da ilişkili görünüyor. OKB araştırmaları, yakıt ocakları gibi nesnelere takıntılı bir şekilde bakmanın etkisini incelemiştir. Tekrarlayan yazma gibi, etkileri tuhaftır ve gerçekliğin kaybolmasına neden olabilir, ancak bu, OKB'yi anlamamıza ve tedavi etmemize yardımcı olabilir.
Kapıyı kilitlemeyi tekrar tekrar kontrol etmek görevi anlamsız hale getirirse, kapının kilitli olup olmadığını bilmek zorlaşır ve bu da kısır bir döngü başlatır.
Sonuç olarak, edebiyat dalında Ig Nobel Ödülü'ne layık görülmekten gurur duyuyoruz. Bu ödüllerin kazananları, "sizi güldüren ve sonra düşündüren" bilimsel çalışmalara katkıda bulunur.
Umarız jamais vu üzerine yaptığımız çalışmalar gelecekte daha fazla araştırmaya ve daha büyük içgörülere ilham verir.
