Ay'daki en büyük ve en eski kraterin oluşumu hakkında bilinenler değişti. Yeni bir çalışma, Ay'ın yüzeyindeki belirli bir bölgenin tahmin edilenden çok daha fazla bilimsel öneme sahip olabileceğini ve bu durumun NASA'nın önümüzdeki Artemis görevleri için büyük anlam taşıdığını gösteriyor. Bu görevler, astronotları 2027 yılına kadar bu yeni keşfedilen ilgi çekici bölgeye indirmeyi hedefliyor.
Yaklaşık 4.46 milyar yıl önce, devasa bir çarpışma sonucu oluşan kozmik toz bulutunun birleşmesiyle Ay, Dünya'nın yörüngesinde belirdi. İlk 200 milyon yıl boyunca, Dünya'nın kütleçekimsel etkisiyle Ay yüzeyi kızgın bir magma okyanusuyla kaplıydı. Gezegenimizden uzaklaştıkça, erimiş kaya soğuyup kristalleşerek bugünkü sert kabuk yapısını oluşturdu. Bu kabuk, uzaydan gelen kaya parçalarının sürekli bombardımanı dışında büyük ölçüde değişmeden kaldı.
Ay soğuduktan kısa bir süre sonra, yaklaşık 4.3 milyar yıl önce, dinozorları yok eden asteroidden on kat daha büyük bir asteroit, Ay'ın sürekli karanlık tarafına çarptı. Bu çarpışma, yaklaşık 2.500 kilometre genişliğinde ve 8 kilometre derinliğinde devasa bir krater olan Güney Kutbu-Aitken (SPA) havzasını oluşturdu. Araştırmacılar, bu büyük çarpışmanın, eski magma okyanusundan kalan ve "potasyum, nadir toprak elementleri ve fosfor" olarak bilinen KREEP adı verilen radyoaktif malzemelerin bir karışımını dışarı saçtığına inanıyor.
KREEP'in, Ay'ın manto ve kabuğunun son soğuma evresinde, radyoaktif elementlerin bu iki katman arasındaki boşlukta birikmesiyle oluştuğu düşünülüyor. Bu elementlerin daha yakından incelenmesi, Ay'ın evrimindeki birçok gizemi aydınlatabilir. Örneğin, Ay'ın karanlık tarafındaki kabuğun, görünen ön yüzüne göre neden daha kalın olduğu gibi sorulara yanıt bulunabilir.
Şimdiye kadar araştırmacılar, SPA havzasının güneyden gelen bir asteroid çarpmasıyla oluştuğunu ve bunun sonucunda kraterin kuzey kenarına bir miktar KREEP'in yayıldığını düşünüyorlardı. Ancak, yakın zamanda yayımlanan yeni bir çalışmada, çarpışmanın aslında kuzeyden gerçekleştiği ortaya kondu. Bu bulgu, ortaya çıkan KREEP'in kraterin güney kenarına yayıldığı anlamına geliyor ve bu bölge, mürettebatlı Artemis III görevinin iniş yapması planlanan yerle aynı.
Çalışmanın baş yazarı ve Arizona Üniversitesi'nden gezegen bilimci Jeffrey Andrews-Hanna, yaptığı açıklamada, "Bu, Artemis görevlerinin, Ay'ın en büyük ve en eski çarpışma havzasını incelemek için en iyi yer olan havzanın uzak kenarına ineceği anlamına geliyor" dedi. Bu bölgede, Ay'ın iç derinliklerinden gelen materyallerin büyük bir kısmının yığılmış olacağını ekledi.
Araştırmacılar, SPA havzasının gerçek kökenlerinden, şeklini Güneş Sistemi'ndeki diğer çarpışma kraterleriyle, örneğin Mars'taki Hellas havzası ve Plüton'daki Sputnik havzası ile karşılaştırarak şüphelendiler. Bu üç kraterin de avokadoyu veya gözyaşını andıran, bir ucu yuvarlak, diğer ucu daha sivri bir şekle sahip olması, sivri ucun çarpışma yönünü temsil ettiğini ve bu sayede SPA havzasını oluşturan asteroidin hangi yönden geldiğinin tahmin edilebileceğini gösteriyor.
Bu şüpheler, 1998-1999 yılları arasında Ay'ın yörüngesinde dönen ve yüzeydeki elementlerin radyoaktivitesini ölçen bir NASA uzay aracı olan Lunar Prospector'dan elde edilen verilerin ekip tarafından analiz edilmesiyle doğrulandı. Analizler, kraterin güneybatı kenarı çevresinde, KREEP'in önemli bir bileşeni olan radyoaktif bir element olan toryumun yüksek konsantrasyonunu ortaya çıkardı.
KREEP Örnekleri Toplamak
1972'den bu yana ilk kez insanları Ay'a indirmeyi amaçlayan Artemis III görevi, Nisan 2026 sonundan önce tamamlanması planlanan Artemis II görevinden sonra, şu anda 2027 ortaları için planlanıyor. İlk görev, mürettebatlı bir uzay aracını, 2022 sonlarında Ay etrafında başarıyla dönen mürettebatsız Artemis I uzay aracı gibi, Ay'ın yörüngesine gönderecek.
Artemis III astronotları, Ay'ın güney kutbuna yakın, potansiyel dokuz iniş noktasından birine inecek. NASA'nın bildirdiğine göre, bu noktaların çoğu SPA havzasını çevreleyen KREEP yayılma bölgesinin içinde yer alıyor. Doğru yere inmeleri durumunda, ekibin değerli KREEP örnekleri toplama şansı olacak.
Ancak, Artemis III'ün ne zaman fırlatılacağı konusunda bazı belirsizlikler bulunuyor.
Hem Artemis II hem de Artemis III görevleri daha önce birkaç kez ertelendi. NASA'nın 2026 bütçesinde öngörülen tarihi kesintiler, bazı uzmanların daha fazla erteleme olabileceğini tahmin etmesine neden oldu. Bu durum, Ay'a insan dönüşü yarışında Çin'e avantaj sağlayabilir.
Çin, Ay'ın karanlık tarafının ilk örneklerini de elde etti. Bu örnekler, Haziran 2024'te Chang'e 6 uzay aracı tarafından SPA havzasının içinden Dünya'ya getirildi. Ancak, değerli Ay kayalarını diğer birkaç ülkeyle paylaşmasına rağmen, NASA henüz bu örnekleri analiz etme izni alamadı.
