Alzheimer hastalığı (AH), günümüzün en önemli halk sağlığı sorunlarından biri olmaya aday. Dünya genelinde her üç saniyede bir kişi demans teşhisi alıyor ve bu vakaların büyük çoğunluğu Alzheimer hastalığı. Mevcut durumda dünya genelinde yaklaşık 50 milyon kişi bu hastalığa sahip ve bu sayının 2050'de 130 milyonu aşması bekleniyor. Bu durumun insan sağlığı ve toplumlar üzerindeki ekonomik etkileri muazzam olacaktır.
Ancak son gelişmeler, bu tabloyu değiştirebilecek umut verici bir potansiyele işaret ediyor. Etkili bir bilimsel komisyon tarafından yayınlanan 2024 tarihli bir rapor, Alzheimer vakalarının üçte birinin, belirli risk faktörlerinden kaçınılarak önlenebileceğini ortaya koyuyor.
Bu önlenebilir risk faktörleri arasında travmatik beyin hasarı, yüksek tansiyon, depresyon, diyabet, sigara kullanımı, obezite, yüksek kolesterol seviyeleri, düşük fiziksel aktivite, aşırı alkol tüketimi, yetersiz eğitim, görme kaybı, işitme kaybı, sosyal izolasyon ve hava kirliliği bulunuyor. Bu 14 faktör bilimsel olarak kanıtlanmış olsa da, halkın bu kadar çok sayıda maddeyi takip edip yönetmesi zorlayıcı olabilir, özellikle de belirtiler ortaya çıkmadan yıllar önce önlem alınması gerektiği düşünüldüğünde.
İşte tam bu noktada, basit ve akılda kalıcı bir önleme modeli büyük önem kazanıyor. İnme (felç) önleme çalışmalarında kullanılan 'Yüz, Kol, Konuşma, Zaman' (FAST) gibi akılda kalıcı kısaltmalar, halkın uyarı işaretlerini kolayca öğrenmesine yardımcı oluyor. Alzheimer hastalığı için de benzer bir yaklaşıma ihtiyaç duyuluyor.
Bu ihtiyacı karşılamak üzere öne sürülen 'SHIELD' (Sleep, Head Injury prevention, Exercise, Learning, and Diet) modeli, demansın en önemli ve birbiriyle örtüşen risk faktörlerini beş ana başlık altında topluyor: Uyku, Kafa Travması Önleme, Egzersiz, Öğrenme ve Beslenme. Bu model, net ve etkili bir önleme stratejisi sunuyor.
Uyku
SHIELD'ın temel taşı olan uyku, demansa karşı önemli bir koruyucu faktördür. Yeterli ve kaliteli uyku, beyin fonksiyonlarını, hafızayı, ruh halini ve öğrenmeyi destekler. Gecede beş saatten az uyumak veya sık uyanmalarla kesilen kalitesiz uyku, özellikle orta yaşlarda bilişsel gerileme ve demans riskini artırır. Kronik uyku yetersizliği, Alzheimer gelişiminde rol oynayan amiloid-beta proteininin beyinde birikmesine neden olabilir. Ayrıca, kötü uyku alışkanlıkları obezite, yüksek tansiyon ve depresyon gibi diğer risk faktörlerini de tetikleyebilir. Bu nedenle, uyku düzenini iyileştirmek, beyin sağlığını korumak ve Alzheimer riskini azaltmak için hayati bir adımdır.
Kafa Travması Önleme
Kafa travması önleme, demansla ilgili tartışmalarda sıklıkla göz ardı edilen ancak güçlü bir bağlantıya sahip bir konudur. Beyin sarsıntıları da dahil olmak üzere travmatik beyin hasarı, Alzheimer riskini önemli ölçüde artırabilir. Bu tür yaralanmalar sadece spor kazalarıyla sınırlı kalmayıp, şiddet olayları gibi farklı durumlarda da meydana gelebilir. Kafa travması önleme çabaları erken yaşta başlamalı ve yaşam boyu devam etmelidir, çünkü oluşan hasar zamanla birikebilir. Daha iyi kask tasarımları, sporlarda daha sıkı sarsıntı protokolleri ve her ortamda kafa travmalarını önlemeye yönelik genel güvenlik önlemleri, uzun vadeli beyin sağlığını korumak ve Alzheimer'ı önlemek için kritik öneme sahiptir.
Egzersiz
Egzersiz, Alzheimer riskini azaltmada en güçlü yaşam tarzı alışkanlıklarından biridir. Fiziksel aktivite, obezite, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol ve depresyon gibi birçok majör risk faktörünü doğrudan ele alır. Ayrıca beyin hücrelerinin büyümesini, hafızayı ve duygusal sağlığı destekler. Buna rağmen, özellikle gelişmiş ülkelerde fiziksel hareketsizlik yaygındır ve Alzheimer vakalarının beşte birine katkıda bulunabilir. Düzenli hareket, beyin yaşlanmasını iyileştirir ve Alzheimer'ı önlemeye yardımcı olur.
Öğrenme
Öğrenme, hem okul içinde hem de dışında, demansa karşı en güçlü koruyucu faktörlerden biri olmaya devam ediyor. Daha düşük eğitim seviyeleri (örneğin lise eğitimini tamamlamamak) demans riskinin önemli ölçüde artmasıyla ilişkilendirilmiştir. Öğrenme, beynin hastalık veya hasara rağmen iyi işlev görme yeteneği olan 'bilişsel rezerv'ini güçlendirir. Yaşam boyu öğrenmeye devam eden bireylerin, Alzheimer hastalarında bile daha iyi zihinsel işlevler sergilediği görülmüştür. Halk sağlığı mesajları, okuma, dil öğrenme veya beyni aktif tutan hobiler gibi her türlü yaşam boyu öğrenmeyi teşvik etmelidir. Beyninizi zorlamak, Alzheimer'a karşı direncini artırır.
Beslenme
Beslenme de beyin sağlığı ve demans önlemede büyük bir rol oynar. Tek bir besin demansı önlemese de, besin açısından zengin gıdaların birleşimi genel beyin sağlığını destekler. Meyve, sebze, tam tahıllar, kuruyemişler ve balık gibi bütün gıdaları vurgulayan, işlenmiş gıdalar, kırmızı et ve tatlıları ise sınırlayan sağlıklı bir diyet, demans riskini düşürebilir. Akdeniz diyeti gibi beslenme düzenlerine uymak, bilişsel gerilemeye karşı koruma sağlamada umut verici sonuçlar göstermiştir. Akdeniz diyeti, zeytinyağı ana yağ kaynağı olarak kullanılırken, kırmızı et, işlenmiş gıdalar ve eklenmiş şekerler sınırlandırılır. Beslenme, beyin iltihabını ve beyin damar sağlığını etkiler, bunların hepsi giderek artan bir şekilde Alzheimer ile ilişkilendirilmektedir. Sağlıklı beslenme, uzun vadeli bağımsızlık, zihinsel berraklık ve enerji için pozitif bir yatırım olarak görülmelidir.
SHIELD çerçevesi, bilimi basitleştirerek beyin sağlığı için gerçekçi ve araştırmaya dayalı bir yaklaşım sunuyor. Bir tedavi bulunana kadar, önleme en güçlü silahımızdır. SHIELD gibi kavramlar, ulaşılabilir önleme için bir başlangıç noktası sağlar. Alzheimer hastalığı kaçınılmaz olarak görülmemelidir. 2050'de 130 milyondan fazla insanla bu hastalığa sahip olacağımız istatistiği kabul edilmemelidir. Doğru kararlar ve eylemlerle, milyonlarca insanın zihnini ve anılarını koruyarak Alzheimer'ı önlemeye yönelik çalışabiliriz.
